Frítíminn

Leiksviðið er Fellahverfið og árið er 1994. Ungur drengur er áhugasamur á fundi félagsmiðstöðvaráðs Fellahellis sem er að ræða stórdansleik sem á að halda síðar í mánuðinum. Hann hlustar á aðra meðlimi ráðsins ræða um hvaða hljómsveitir séu mest móðins á þessum tímapunkti og hlýðir í hálfgerðri lotningu á starfsmann félagsmiðstöð-varinnar ræða um aðgerðaáætlanir. Allt þetta umstang er honum framandi og hann finnur hvernig ábyrgðar-tilfinningin veitir honum gleði. Hann hefur æft íþróttir í áratug en varla tekið neinum framförum en þarna finnst honum hann metinn að verðleikum og hans styrkleikar fá að njóta sín. Tækjagrúsk, plötusnúðafikt, heimspeki-legar vangaveltur, graffiti og viðburða-stjórnun eru þættir sem hann stundar af alúð í Fellahelli og með hverju verkefninu þá þróar hann með sér nýja færni. Reynslunám er að eiga sér stað í gegnum óformlegar námsleiðir og það allt án þess að hann átti sig á nokkru. Þarna öðlast hann grunn að dýrmætri færni í gegnum handleiðslu fagmanna sem starfa í félagsmiðstöðinni – færni sem síðar kveikir hjá honum áhuga til að hefja nám í tómstundafræðum og gera þau að ævistarfinu. Eftir að þessi rótgróna og sögufræga félagsmiðstöð lokar á kvöldin og starfsmenn Fellahellis halda til síns heima þá mælir hann götur Fellahverfis næstu þrjú árin með tugum ef ekki hundruðum annarra ungmenna úr þessu hverfi sem hafði á sér ógæfustimpil. Leiksviðið er líflegt og þar gilda oft önnur lögmál en samfélagið samþykkir. Lögreglan er með aðsetur í hverfinu og dyrnar á lögreglustöðinni eru ávallt opnar fyrir forvitinn æskulýðinn. Neysla ungs fólks hefur verið vandamál og fjölmiðlar keppast við að mála Breiðholtið í vandræðalit og sögur af hinni alræmdu Landalöggu birtast á forsíðum dagblaða reglulega. Þegar þessi ævintýragjarni ungi maður, sem er ég, lítur til baka og ígrundar unglingsárin sín og hvað þátttaka í opnu félagsmiðstöðvastarfi gerði fyrir hann þá sækir á hann forvitni. Forvitnina ákveður hann að festa á blað og senda frá sér þessar vangaveltur.

Það sem mig fyrst langaði að vita var hversu alvarleg og algeng neysla ungmenna var á þeim tíma sem ég ólst upp og hvort sú mynd sem fjölmiðlar máluðu hafi verið réttmæt. Einnig langaði mig að rýna í hvernig staðan væri í dag. Frá því að ég var að ala manninn þá hefur verið unnið markvisst með forvarnastarf og skyldi það starf hafa borið árangur? Fjölmiðlar hafa stundum fjallað um alvarleika ýmissa brota sem unglingar fremja og margir sem ekki þekkja vel til halda án efa að á Íslandi sé stór partur ungmenna sem sé stórlega vafasamur.

Hvað skyldu rannsóknir sýna um unglingamenninguna á Íslandi? Eins og allir starfsmenn í æskulýðsstarfi vita þá hefur neysla ungmenna á tóbaki, áfengi og vímuefnum verið skoðuð reglulega síðan 1997. Bendi ég á rannsóknina „Vímuefnaneysla unglinga í efstu bekkjum grunnskóla“ sem allir geta kynnt sér á vef Rannsókna og greiningar (http://www.rannsoknir.is). Þar kemur fram að árið 1997 hafi 61% nemenda í 10.bekk prufað að reykja sígarettu en árið 2012 var það hlutfall komið niður í 21%. Daglegar reykingar sama árgangs hafa lækkað úr 21% í 3%. Rannsóknin sýnir vel þróun áfengisdrykkju unglinga. Svona lítur hún út: 

(Rannsóknir og greining, 2012:19)

Þegar maður skoðar þróun kannabisneyslu ungmenna þá birtast manni þessar tölur:

(Rannsókn og greining, 2012:21)

Það er því ljóst að gríðarlegur árangur hefur náðst í forvarnastarfi á Íslandi. Það er oft sagt að það þurfi heilt þorp til að ala upp barn. Menntastofnanir og jafnvel kirkjan hefur í aldanna rás komið að uppeldi barna með beinum hætti í gegnum formlegar kennsluaðferðir. Um miðja síðustu öld kom Æskulýðsráð Reykjavíkur (ÆR) upp tómstundaheimili að Lindargötu (Árni Guðmundsson, 2007:62) og með því hófst blómleg saga félagsmiðstöðva í höfuðborg Íslendinga. Þessar félagsmiðstöðvar hafa vaxið og dafnað á þessarri rúmu hálfu öld og fagmennska starfsmanna einnig. Þær léku stórt hlutverk í forvarnastarfi fyrir unglinga þegar ég var unglingur og gera enn. Þær eru vettvangur óformlegrar menntunar sem þátttakendur starfsins öðlast í gegnum leik og starf. Allt þeirra starf er litað af beinum og óbeinum forvörnum um málefni líðandi stundar og fylgjast starfsmenn þeirra vel með tíðarandanum hverju sinni. Þegar ný vá steðjar að þá keppast þeir við að skapa umræður og hvetja notendur sína til að taka upplýsta ákvörðun í áttina að beinu brautinni. Starfsmenn félagsmiðstöðva starfa náið með öðru fagfólki sem kemur að uppeldi barna í gegnum þverfagleg teymi. Þessi þverfaglega vinna hefur borið árangur í forvarnarmálum á Íslandi. Kennarar, foreldrar, þjálfarar, lögreglan, starfsmenn þjónustumiðstöðva, aðrir fagmenn og starfsfólk í félagsmiðstöðvum geta klappað sér á bakið og verið stolt af árangrinum.

Starfsmenn Fellahellis, þau Linda Udengaard, Eygló Rúnarsdóttir, Agnar Arnþórsson, Hafsteinn Hrafn Grétarsson, Helgi Eiríksson og Arna Kristjánsdóttir, áttu öll markvisst inngrip í mitt líf á mínum róstusömu unglingsárum og voru mínar fyrirmyndir. Þau öll starfa enn í æskulýðsstarfi með ólíkum hætti og hafa snert við lífi margra. Þegar ég var forvitinn um andfélagslega hluti og þreifaði fyrir mér í rangar áttir þá átti ég heimahöfn í minni félagsmiðstöð. Þar gat ég sest niður og rætt við þessa starfsmenn og fengið ráðgjöf og hvatningu. Ég einsetti mér sem ungur maður að verða eins og þau þegar ég yrði stór og lifi enn í draumnum. Félagsmiðstöðvastarfsfólk á Íslandi – verum stolt af þætti okkar í forvarnarmálum og höldum áfram baráttunni.

Magnús Sigurjón Guðmundsson

Tómstundafræðingur

Unglingsárin eru það æviskeið þar sem einstaklingur tekst á við að móta sjálfsmynd sína. Það er margt sem hefur áhrif á sjálfsmynd fólks en fyrirmyndir geta átt mikinn þátt í að móta einstakling. Starfsfólk félagsmiðstöðva er oftar en ekki miklar fyrirmyndir þeirra unglinga sem sækja félagsmiðstöðvar reglulega og taka virkan þátt í starfinu. Viðhorf til félagsmiðstöðva hefur breyst mikið á undanförnum árum með tilkomu fagvitundar starfsmanna og jákvæðrar upplifunar einstaklinga af félagsmiðstöðinni.

Öll fæðumst við sem lítil krúttleg börn. Við vöxum og döfnum og verðum að áhugaverðum fullorðnum einstaklingum. Við lærum margt á þroskaferlinu sem við nýtum okkur í daglegu lífi t.d. lærum við að ganga, sýna væntumþykju, gera skattskýrslu, skilja kaldhæðni og bera virðingu fyrir öðrum. Þessi dæmi eru einungis brotabrot af því sem við tileinkum okkur á lífsleiðinni.

Unglingsárin eru það æviskeið sem mótar einstaklinginn hvað mest. Hann tekst á við miklar breytingar, bæði útlitslegar og andlegar. Vitsmunaþroski unglingsins eykst og fer hann að finna fyrir auknum kröfum frá samfélaginu. Eitt helsta verkefnið er að takast á við sjálfsmynd sína, skilgreina sig og aðgreina frá öðrum. Hann fer í raun að móta þær hugmyndir sem hann hefur um sjálfan sig. Þeir unglingar sem hafa sterka og örugga sjálfsmynd eru betur í stakk búnir til að takast á við lífið.

Félagsmiðstöðvar eru afar góður vettvangur fyrir unglinga til að efla félagsfærni, framkomu, samskiptafærni og að styrkja sjálfsmyndina. Hlutverk og tilgangur félagsmiðstöðva er í grófum dráttum að veita unglingum fjölbreytt frítímastarf samhliða því að vera vettvangur til að stunda heilbrigða tómstund með jafnöldrum sínum. Einstaklingum gefst færi á að styrkja sjálfsmynd sína, tilheyra jafningjahópi og geta þar af leiðandi borið hugmyndir sínar og gildi saman við aðra unglinga. Félagsmiðstöðvar eru svo miklu meira en bara að spila borðtennis eða billjard. Eitt helsta hlutverk félagsmiðstöðva er að efla og þroska unglinginn á jákvæðan og uppbyggilegan hátt og gera þá að hæfari einstaklingum til að geta tekist á við verkefni framtíðarinnar.

Viðhorf almennings til félagsmiðstöðva hefur breyst töluvert frá því að þær voru fyrst stofnaðar hér á landi. Það er ekki það langt síðan unglingar reyktu á opnunum félagsmiðstöðva og jafnvel starfsmennirnir með þeim. Styttra er síðan það var í lagi að mæta undir áhrifum áfengis á böll á vegum félagsmiðstöðvarinnar. Þetta er sem betur fer liðin tíð. Það var stuttu eftir árið 1990 sem vitundavakning varð í þjóðfélaginu gagnvar reykingum og farið var að vinna markvisst að forvarnarstarfi.  Nú til dags er forvarnarstarf ein af undirstöðum félagsmiðstöðvastarfs hér á landi. Viðhorf til starfsmanna félagsmiðstöðva tel ég að hafi líka breyst. Nú til dags er t.d. hægt að læra tómstunda- og félagsmálafræði við Háskóla Íslands. Maður fer ekki þangað til að læra að spila borðtennis heldur lærir maður að sinna faglegu starfi tómstundanna. Megin ástæðu viðhorfsbreytinga til félagsmiðstöðva tel ég vera að fleiri einstaklingar hafa verið virkir þáttakendur í  því faglega félagsmiðstöðvastarfi sem nú er unnið. Það hafa fleiri einstaklingar jákvæða upplifun af félagsmiðstöðvum og þekkingu á því faglega starfi sem þar fer fram. Það er ekki hægt að segja að félagsmiðstöð nýtist öllum á sama hátt. Hún getur verið mis mikilvæg einstaklingum. Hún getur hreinlega bjargað sumum en styrkt aðra.

Þegar ég var yngri var ég mjög virkur í félagsmiðstöðvastarfinu í mínu hverfi. Ég átti ekki auðvelt með að læra í skólanum. Mér gafst ekki færi á því að blómstra í skólanum, allavegana ekki í tímum. Í félagsmiðstöðinni gafst mér tækifæri á að læra og að blómstra. Þar gat ég lært á þann hátt sem ég á auðveldast með að læra. læra með því að gera hluti, og læra af mistökunum. Þó svo að ég gerði mér ekki grein fyrir því þá, þá lærði ég mikið í mannlegum samskiptum og ég fékk tækifæri til að njóta mín sem einstaklingur. Ég sat í stjórn nemendaráðsins og lærði mikið. Ég lærði að bera virðingu fyrir skoðunum annara, að hlusta og fyrst og fremst að koma skoðunum mínum á framfæri. Ég eignaðist vini og var partur af hópi sem vann að því að hafa félagslífið skemmtilegt í skólanum. En það dýrmætasta sem félagsmiðstöðin gaf mér, var sjálfstraust. Tel ég starfsfólk félagsmiðstöðvarinnar hafa átt þátt í því. Þau hvöttu mann áfram til þátttöku í ýmsum uppákomum og byggðu upp sjálfstraust mitt, meðvitað og jafnvel ómeðvitað.Ég sótti mikið í starfsfólkið og að fá viðurkenningu á því sem ég gerði í þágu félagsmiðstöðvarinnar og það að vera metinn að verðleikum. Starfsmenn félagsmiðstöðvarinnar voru mér fyrirmyndir. Þau hlustuðu á mig, sögðu mér sögur, gáfu mér ráð og gáfu mér færi á að blómstra. Ég mætti ekki bara í félagsmiðstöðina til að spila bortennis eða spila pool enda eru sjaldnast veraldlegir hlutir sem fá unglinga til að mæta í félagsmiðstöðina heldur sækja þau í samveru stundir með jafnöldrum og starfsfólki. Það að vera innan um fullorðið starfsfólk sem talar við mann sem jafningja skiptir máli. Það að geta leitað til starfsmanns sem hlustar og skilur mann er dýrmætt á unglingárunum.

Hlutverk starfsmanna í félagsmiðstöðvum er mjög mikilvægur partur af félagsmiðstöðvastarfinu. Er það mun meira en bara að opna húsnæðið og spila borðtennis með ungingunum. Fjölbreyttur starfsmannahópur ætti að geta höfðað til breiðari hóps unglinga. Staðreyndin er sú að ákveðnir starfsmenn ná betur til einstakra skjólstæðinga. Unglingar líta upp til vissra starfsmanna og eru þeir oftar en ekki miklar fyrirmyndir fyrir viðkomandi einstaklinga. Þeir hafa þar af leiðandi meiri áhrif á hegðun þeirra einstaklinga en þeir gera sér grein fyrir. Starfsmenn félagsmiðstöðva vinna að því að þjálfa samskipta- og félagsfærni einstaklinga sem sækja félagsmiðstöðina ásamt því að hvetja þá á jákvæðan hátt við mótun sjálfsmyndarinnar og hafa þannig jákvæð áhrif á hegðun þeirra og sálfræðilega velferð.  Þrátt fyrir að starfið gangi útá það að vera skjólstæðingum sínum innan handar í félagsmiðstöðinni, leiðbeina þeim, örva og virkja, þá mega starfsmenn ekki gleyma því að þeir eru einnig fyrirmyndir sem unglingarnir líta upp til.

Rannsóknir sýna að þeir einstaklingar sem eru fyrirmyndir barna móta hegðun þeirra og því er mikilvægt að starfsmaður sé meðvitaður um hlutverk sitt sem fyrirmynd, bæði í vinnu sem og utan hennar. Unglingar sem sjá heilsteyptan einstakling sem vinnur í félagsmiðstöðinni, er félagi þeirra og talar við þá sem jafningja, er vís til að líta upp til hans. Starfsmaður verður að hugsa um að þrátt fyrir að starfsdeginum sé lokið og hann búinn að stimpla sig út, getur hann ekki tendrað sér í sígarettu og reykspólað úr bílastæðinu og skilið unglingana eftir í reykjamökknum. Hann er starfsmaður félagsmiðstöðvar og verður að vera meðvitaður um það.

Öll munum við eftir fyrirmyndum og einstaklingum sem við litum upp til á okkar yngri árum.  Í sumum tilfellum voru það systkini eða fjölskyldumeðlimur en í öðrum tilfellum kennari eða kannski starfsmaður félagsmiðstöðvarinnar. Starfsfólk félagsmiðstöðva getur því markað djúp spor í uppvaxtarár einstaklings og er því gott starfsfólk félagsmiðstöðva undirstaðan í góðu félagsmiðstöðvastarfi.

Bjarki Sigurjónsson

Tómstunda- og félagsmálafræðingur